Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne – Uchwała SN z 29.11.2023 r.
29.11.2023 r. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów odpowiadając na postawione pytanie podjął ważną uchwałę uprawniającą Zakład Ubezpieczeń Społecznych do weryfikacji podstawy wymiaru składek zadeklarowanych przez ubezpieczonego prowadzącego pozarolniczą działalność gospodarczą w określonych przypadkach.
Z jej treści wynika iż:
„Organ rentowy w przypadku podjęcia pozarolniczej działalności przez ubezpieczonego, nie negując tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym, jest uprawniony do weryfikacji podstawy wymiaru składek na te ubezpieczenia w sytuacji, gdy w początkowym okresie prowadzenia tej działalności ubezpieczony deklaruje podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, której wysokość nie ma odzwierciedlenia w przychodach (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 83 ust. 1 pkt 1 i 3 w związku z art. 41 ust. 12 i 13, art. 68 ust. 1 oraz art. 86 ust. 1 i 2 w związku z art. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz. U. z 2023 r., poz. 1230 ze zm.)”.
Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2023 r (III UZP 3/23).
Sąd postanowił nadać uchwale moc zasady prawnej.
Tak wydane orzeczenie jest zaprzeczeniem interpretacji tych samych przepisów, których dokonał Sąd Najwyższy w uchwale podjętej w 2010 r., w której to orzekł:
„Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się w granicach określonych ustawą […]”
Uchwała Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 r. (II UZP 1/10).
Zmiana w interpretacji przepisów, której dokonał Sąd Najwyższy może rodzić wiele wątpliwości i niepokoju wśród przedsiębiorców prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą.
Punktem wyjścia do właściwego omówienia wskazanego problemu jest jego podstawa wynikająca z przepisów ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1230), zwana dalej ustawą systemową. Z treści ww. ustawy wynika, iż osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu oraz dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu. Art. 20 ustawy systemowej w ust. 1 wskazuje, iż podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe oraz ubezpieczenie wypadkowe stanowi podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i ubezpieczenia rentowe z ograniczeniem wynikającym z ust. 3 który wskazuje, iż podstawa wymiaru składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe nie może przekraczać 250% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale. W rezultacie zakwestionowanie podstawy wymiaru składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe dokonane przez ubezpieczonego, jest także zakwestionowaniem podstawy wymiary składek na obowiązkowe ubezpieczenia (emerytalne, rentowe oraz wypadkowe).
Wskazane wyżej przepisy są jedynym miejscem, w którym ustawodawca wskazał na górną granicę deklarowania przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne.
Z czego więc zrodził się problem interpretacyjny i potrzeba podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy?
Na przestrzeni ostatnich lat wielu przedsiębiorców deklarując wysokie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, nabywało uprawnienia do wysokich świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego. Wskutek opisanych zdarzeń Zakład stał się podmiotem obowiązanym do wypłaty wysokich świadczeń. Wówczas ZUS począł kwestionować zadeklarowaną przez ubezpieczonego składkę na ubezpieczenie chorobowe powołując się m.in. na nieadekwatną podstawę do osiąganego przychodu. Tak dokonywane działania Organu ingerowały w uprawnienia przyznane ubezpieczonym literą prawa, bowiem ustawa określa górną granicę deklarowanej podstawy wymiaru (250% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale). ZUS jednak wielokrotnie kwestionował zasadność deklarowanej podstawy wymiaru, dlatego też pojawiła się potrzeba rozstrzygnięcia spornej kwestii przez Sąd Najwyższy. Podjętą wówczas uchwałą SN nie pozostawił wątpliwości, iż Zakład nie jest uprawniony do podejmowania takich działań:
„Wysokość świadczeń nie zależy od uznania organu ubezpieczeń społecznych. Zakład ma obowiązek wypłacać świadczenia w takiej wysokości, jaka wynika z przepisów ustaw, które nie przewidują możliwości uchylenia się od tej powinności w całości lub w części ze względu na to, że w ocenie organu ubezpieczeń społecznych świadczenie jest nienależnie wysokie, nieekwiwalentne, bądź że kwota, jaką należy wypłacić, jest niesłuszna, niesprawiedliwa, czy niegodziwa.
We wskazanym orzeczeniu Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, iż obowiązek wypłaty przez Zakład należnych świadczeń wynika ze ziszczenia się ryzyka socjalnego i nie znajduje pokrycia w osiąganych przychodach. Jedyne uprawnienia kontrolne Organu w tym zakresie dotyczą prawidłowości i rzetelności obliczania, potrącania i opłacania składek przez płatników. Nadto SN wskazał, iż „uniemożliwić ubezpieczonym instrumentalnie zawyżonych świadczeń krótkoterminowych z ubezpieczenia społecznego mógłby wyłącznie ustawodawca przez wprowadzenie określonych regulacji […]. Jak długo takich rozwiązań nie ma, tak długo organ rentowy nie może uchylić się od obowiązku wypłaty świadczenia w wysokości określonej przepisami, jeżeli determinująca tę wysokość podstawa wymiaru spełnia warunku ustawowe”.
Wobec upływu kolejnych lat Zakład coraz częściej kwestionował deklarowane przez ubezpieczonych podstawy wobec czego pojawiła się konieczność ponownego przedstawienia podobnie brzmiącego zagadnienia prawnego wobec Sądu Najwyższego. W obecnym roku wątpliwość przedstawiona SN dotyczy uprawniania Organu do weryfikacji podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą w sytuacji, gdy w początkowym okresie prowadzenia działalności ubezpieczony deklaruje podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, której wysokość nie ma odzwierciedlenia w przychodach.
Tak podjęte orzeczenie jest całkowitym zaprzeczeniem interpretacji dokonanej przez SN w 2010 r. Należy jednak zwrócić uwagę na nieznaczną różnicę w pytaniach przedłożonych Sądowi do rozstrzygnięcia, gdyż pierwotnie dotyczyło ono uprawnienia do kwestionowania podstawy wymiaru w sytuacji w której ubezpieczony „wykazuje zamiar uzyskania nieekwiwaletnych (zawyżonych) świadczeń z tego ubezpieczenia w sposób sprzeczny z zasadą solidaryzmu i równego traktowania wszystkich obywateli (art. 2a ustawy systemowej)”. Pytanie postawione SN w bieżącym roku odnosi się wyłącznie do ubezpieczonych w początkowych momentach prowadzenia działalności gospodarczej, a także kwestii braku odzwierciedlenia zadeklarowanej kwoty w osiąganych przychodach.
Zasadnym zdaje się być stwierdzenie, iż podjęta uchwała nie znajduje zastosowania wobec przedsiębiorców prowadzących od dłuższego czasu działalność gospodarczą. Pytania jaki okres czasu należy uznać za początkowy moment prowadzenia działalności, a także co dokładnie oznacza brak odzwierciedlenia zadeklarowanej kwoty w osiąganych przychodach mogą rodzić wiele trudności w rozstrzygnięciu, a także mogą być zależne od uznaniowości danego sądu. W jaki sposób sądy będą rozstrzygały w sprawach tego typu ukaże najbliższa praktyka orzecznicza. Zdaje się jednak, iż tak podjęta uchwała Sądu Najwyższego wprowadzi wiele zmian w rozstrzyganiu spraw z zakresu podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.
